خطبه سی و دوم:روزگار و مردمان
سیر ارتجاعى امت اسلامى اى مردم، در روزگارى کینه توز، و پر از ناسپاسى و کفران نعمتها، صبح کرده ایم، که نیکوکار، بدکار به شمار مى آید، و ستمگر بر تجاوز و سرکشى خود مى افزاید، نه از آنچه مى دانیم بهره مى گیریم، و نه از آنچه نمى دانیم، مى پرسیم، و نه از هیچ حادثه مهمى تا به ما فرود نیاید، مى ترسیم. اقسام مردم (روانشناسى اجتماعى مسلمین، پس از پیامبر(ص)) در این روزگاران، مردم چهار گروهند، گروهى اگر دست به فساد نمى زنند، براى این است که، روحشان ناتوان، و شمشیرشان کند، و امکانات مالى، در اختیار ندارند، گروه دیگر، آنان که شمشیر کشیده، و شر و فسادشان را آشکار کرده اند. لشگرهاى پیاده و سواره خود را گرد آورده، و خود آماده کشتار دیگرانند، دین را براى به دست آوردن مال دنیا تباه کردند که یا رئیس و فرمانده گروهى شوند، یا به منبرى فرا رفته، خطبه بخوانند، چه بد تجارتى، که دنیا را بهاى جان خود بدانى، و با آنچه که در نزد خداست معاوضه نمایى. گروهى دیگر، با اعمال آخرت، دنیا مى طلبند، و با اعمال دنیا در پى کسب مقامهاى معنوى آخرت نیستند، خود را کوچک و متواضع جلوه مى دهند، گامها را ریاکارانه کوتاه برمى دارند، دامن خود را جمع کرده، خود را همانند مومنان واقعى مى آرایند، و پوششى الهى را وسیله نفاق و دورویى و دنیاطلبى خود قرار مى دهند. و برخى دیگر، با پستى و ذلت و فقدان امکانات، از به دست آوردن قدرت محروم مانده اند، که خود را به زیور قناعت آراسته، و لباس زاهدان را پوشیده اند. اینان هرگز، در هیچ زمانى از شب و روز، از زاهدان راستین نبوده اند. وصف پاکان در جامعه مسخ شده در این میان گروه اندکى باقى مانده اند که یاد قیامت، چشمهایشان را بر همه چیز فرو بسته، و ترس رستاخیز، اشکهایشان را جارى ساخته است، برخى از آنها از جامعه رانده شده، و تنها زندگى مى کنند، و برخى دیگر ترسان و سرکوب شده یا لب فرو بسته و سکوت اختیار کرده اند، بعضى مخلصانه همچنان مردم را به سوى خدا دعوت مى کنند، و بعضى دیگر گریان و دردناکند که تقیه و خویشتن دارى، آنان را از چشم مردم انداخته است، و ناتوانى وجودشان را فرا گرفته گویا در دریاى نمک فرو رفته اند، دهنهایشان بسته، و قلبهایشان مجروح است، آنقدر نصیحت کردند که خسته شدند، از بس سرکوب شدند، ناتوانند و چندان که کشته دادند، انگشت شمارند. روش برخورد با دنیا اى مردم باید دنیاى حرام در چشمانتان از پر کاه خشکیده، و تفاله هاى قیچى شده دامداران، بى ارزشتر باشد، از پیشینیان خود پند گیرید، پیش از آنکه آیندگان از شما پند گیرند، این دنیاى فاسد نکوهش شده را رها کنید، زیرا مشتاقان شیفته تر از شما را رها کرد. (برخى از افراد ناآگاه این خطبه را به معاویه نسبت دادند و در صورتى که بى تردید از سخنان امیرالمومنین (ع) است طلا کجا، خاک کجا؟ آب گوارا و شیرین کجا، آب شور کجا؟ دلیل ما سخن جاهز است که در ادبیات عرب مهارت تمام داشت و با آگاهى سخن مى گفت او مى گوید این خطبه به سخنان امام على (ع) و روش مردم شناسى او نزدیک است تنها على است که مردم در حالات گوناگون مى شناسد و معرفى مى کند تاکنون در کجا دیده اید که معاویه در یکى از سخنانش راه زهد و تقوا پیشه کند و راه رسم بندگان خدا را انتخاب نماید؟!)
